Awans społeczny i utrzymanie się na szczycie: żydowskie elity w Breslau, 1848-1933
dr Tim Buchen
Projekt bada awans Żydów z Breslau na wysokie stanowiska w polityce, nauce, biznesie i służbie zdrowia od końca procesu emancypacji do 1933 roku. Badania koncentrują się na decyzjach dotyczących edukacji formalnej, strategii kariery, tworzenia sieci poprzez członkostwo w klubach, partiach i stowarzyszeniach. W tym celu zastosowano prosopograficzne, społeczno-historyczne metody badań. Przyjrzano się większej grupie osób z wyższym wykształceniem na przestrzeni kilku pokoleń, przyjmując perspektywę kulturowo-historyczną w odniesieniu do poszczególnych karier.
Projekt ma na celu odkrycie, którzy obywatele żydowscy i w jaki sposób byli w stanie wykorzystać emancypację oraz pruski system edukacji i uprawnień do awansu na czołowe pozycje w społeczeństwie. W jaki sposób mogli oni korzystać z żydowskich norm i tradycji edukacyjnych oraz ze wsparcia społecznego, a także w jaki sposób normy te ulegały przekształceniu? Jaki wpływ wywarły nowe konteksty gospodarcze i polityczne Republiki Weimarskiej na ścieżki awansu tej grupy i na utrzymanie się jej na szczycie?
Mordechaj Anielewicz – biografia i pamięć
finansowany w ramach grantu: NCN, 2023/48/C/HS3/00076
dr Maria Ferenc
Mordechaj Anielewicz (1919-1943), dowódca powstania w getcie warszawskim, niemal natychmiast stał się symbolem tego wydarzenia. Z pewnością należy do najbardziej znanych postaci w historii Holokaustu. Co jednak tak naprawdę wiemy o jego życiu i wyborach, których dokonywał? Jak z chłopca wychowanego na biednym warszawskim Powiślu, jednego z wielu lokalnych liderów Haszomer Hacair, stał się „Anielewiczem”, którego historię znamy dziś? Co jego biografia mówi nam o złożoności żydowskich reakcji na II wojnę światową? Zaskakujące, że nie powstała dotychczas naukowa biografia tak znaczącej postaci. Choć o powstaniu w getcie warszawskim i jego kulturowym, politycznym i społecznym znaczeniu napisano już wiele, to brakuje systematycznej i wyczerpującej monografii postaci komendanta ŻOB biorącej pod uwagę także to, jak konstruowano jego wizerunek po śmierci. Realizowany projekt jest szansą na wypełnienie tej luki i zbadanie zarówno życia Anielewicza, jak i pamięci o bohaterze i jej przemian.
Dyskursy o ciele w kulturze żydowskiej na ziemiach polskich w latach 1880-1939
finansowany w ramach konkursu OPUS Narodowego Centrum Nauki, grant nr: 2022/47/B/HS2/01522
dr Zuzanna Kołodziejska-Smagała, dr Anna Kałużna, prof. dr hab. Joanna Degler, mgr Justyna Lisak, Agnieszka Łętowska (IT)
Uruchomiłyśmy stronę projektu.
Projekt ma na celu zbadanie natury zmian dyskursów o ciele na ziemiach polskich, obejmujących teren Rzeczpospolitej Obojga Narodów i II RP w źródłach tekstowych: literackich, autobiograficznych i prasowych tworzonych przez Żydów w 5 językach: jidysz, hebrajskim, polskim, niemieckim i rosyjskim oraz w źródłach ikonograficznych (film, grafika, malarstwo, grafika użytkowa).
Słownik Rabinów
Projekt finansowany jest przez MEiN w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
prof. dr hab. Marcin Wodziński (kierownik projektu), dr Aleksandra Oniszczuk, prof. dr hab. Janusz Spyra
W ramach niniejszego projektu tworzymy słownik wszystkich rabinów aktywnych w Królestwie Polskim (1815-1918), a także na ziemiach byłego Królestwa (1918-1944). Będzie to pierwsze tak szerokie kompendium wiedzy o rabinach na tych ziemiach.
Podstawą źródłową projektu są materiały archiwalne pozyskane m.in. z archiwów w Białymstoku, Częstochowie, Kaliszu, Katowicach, Kielcach, Lublinie, Łodzi, Piotrkowie, Płocku, Radomiu, Siedlcach, Suwałkach i Warszawie. Drugi typ źródeł to żydowska literatura religijna – zwłaszcza responsa rabiniczne, religijna literatura biograficzna, teksty narracyjne. Wykorzystujemy również zestawienia genealogiczne, żydowską literaturę wspomnieniową, prasę, elektroniczne kompendia żydowskiej literatury religijnej oraz zbiory ikonograficzne.
Słownik obejmie około 3 500 haseł osobowych o różnej objętości i szczegółowości informacji. W odniesieniu do najważniejszych rabinów hasła będą obszerniejsze i uwzględnią krótki wykład nauk i poglądów religijnych, osiągnięcia i znaczenie. Dodatkową wartością projektu będzie dostępna online baza źródłowa. Dzięki cyfrowym narzędziom możliwe będzie prowadzenie analiz statystycznych, a także mapowanie, sieciowanie i wizualizowanie danych.
Chasydyzm. Leksykon przywódców religijnych
Uczestnicy: prof. dr hab. Marcin Wodziński (Uniwersytet Wrocławski), dr Gadi Sagiv (Open University of Israel), dr Uriel Gellman (Bar Ilan University), mgr Mikołaj Wojciechowski (Uniwersytet Wrocławski), mgr Yeshayahu Goldenhersh (Open Univeristy of Israel), mgr Tomasz Bernaś (Politechnika Wrocławska), mgr Anna Nienartowicz (Uniwersytet Wrocławski)
Projekt finansowany jest przez MEiN w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
W ramach niniejszego projektu tworzymy interaktywny leksykon chasydzkich przywódców (znanych jako cadykowie) oraz ich dynastii. Projekt stawia sobie za cel wprowadzenie do naukowego i popularnego obiegu uporządkowanej, naukowo zweryfikowanej i autorytatywnej wiedzy o tych postaciach, ich rodzinach i zamieszkałych przez nich miejscowościach. Planujemy wprowadzenie około 3400 haseł osobowych oraz około 120 haseł dynastycznych. Część z nich uzyska rozszerzony opis naukowy w postaci kilkustronicowego encyklopedycznego biogramu czy historii dynastii, a niektóre zostaną uzupełnione o ikonografię oraz kopie i krytyczne edycje dokumentów dotyczących cadyków i ich rodzin. Dzięki możliwościom portalu interaktywnego, leksykon wprowadzi możliwie kompletną informację o powiązaniach między wpisanymi postaciami, a interaktywne narzędzia pozwolą na analizę statystyczną, mapowanie, sieciowanie i wizualizowanie wyników tych analiz.
Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich
Joanna Lisek, Agnieszka Jagodzińska, Marcin Wodziński i inni
Uruchomiliśmy stronę projektu „Kanon wspomnieniowy Żydów polskich”
Żeby przejść do strony kliknij tu
18 II 2019 w Muzeum Etnograficznym odbyła się inauguracja serii Żydzi. Polska. Autobiografia, połączona z otwarciem wystawy: „Od Golema do kankana – Ludwig Kalisch i żydowskie wspomnienia oraz z promocją pierwszego tomu serii: Ludwig Kalish „Obrazki z moich lat chłopięcych” w przekładzie Marcina Błaszkowskiego.
Celem projektu jest udostępnienie w polskim przekładzie krytycznej edycji kanonu literatury wspomnieniowej Żydów polskich jako jednego z niezwykle ważnych i niemal nieznanych źródeł do dziejów społecznych i gospodarczych, a w jeszcze większym stopniu dziejów kultury, obyczaju, religii ziem polskich. Choć literatura egodokumentu to jedno z najważniejszych źródeł w interdyscyplinarnych badaniach historyczno-społecznych, kulturowych czy literaturoznawczych, żydowska literatura wspomnieniowa z ziem polskich jest niemal nieznana polskiemu czytelnikowi, i to nie tylko w kręgach popularnych, ale również akademickim badaczom przeszłości Polski. Dzieje się tak ze względu na słabą dostępność niektórych ważnych tekstów wspomnieniowych Żydów polskich, kulturową barierę utrudniającą zrozumienie tych tekstów, ale przede wszystkim ze względu na barierę językową.
Zadaniem proponowanej serii tłumaczeń najważniejszych tekstów literatury wspomnieniowej Żydów polskich jest wprowadzenie tych niezwykle istotnych źródeł do polskiego obiegu naukowego i literackiego oraz zintegrowanie tego korpusu z obecną wiedzą na temat historii i kultury Polski.
Efektem projektu będzie krytyczna edycja 28 tomów zawierających 25 najważniejszych pamiętników należących do kanonu żydowskiej literatury wspomnieniowej z ziem polskich. Będą to tłumaczenia z języków: hebrajskiego, jidysz, rosyjskiego i niemieckiego. Edycja obejmie również krytyczne wydanie dwóch tomów powstałych w języku polskim, przy czym jeden z tych tekstów (Aleksandra Kraushara) nigdy nie ukazał się jako publikacja zwarta, a drugi (Sary Szenirer) w ogóle nigdy nie został opublikowany. Każdy tekst zostanie poprzedzony obszernym wprowadzeniem, a krytycznie edytowane pamiętniki starannie adnotowane. Seria obejmie wspomnienia powstałe od początku XVII do połowy XX wieku, reprezentatywne dla różnych obszarów geograficznych (Galicja, Wołyń, Wielkopolska, Polesie itp.), rozmaitych grup społeczno-kulturowych, z uwzględnieniem perspektywy kobiecej i męskiej. Seria zostanie wydana w Wydawnictwie Naukowym PWN.
Dwa Oświecenia. Polacy, Żydzi i ich drogi do nowoczesności
Marcin Wodziński
Głównym pytaniem, jakie stawia sobie ten projekt jest pytanie o interakcje między oświeceniem polskim i żydowskim oraz ocena, jak te interakcje wpływały na obie strony i co to znaczyło dla ich drogi do nowoczesności. W ramach niniejszego projektu zamierzam zbadać, w jaki sposób polscy i żydowscy przedstawiciele Oświecenie współdziałali, jakie były ich podobieństwa, wpływy i postawy wobec siebie. Zapytam też o możliwy wpływ polskiego kontekstu na kształt haskali w Polsce oraz o cechy charakterystyczne, jakie dzięki temu wpływowi polska haskala uzyskała. Podobnie, zapytam o rolę haskali w kształtowaniu podstawowych idei i planów reform polskiego Oświecenia. W projekcie postawione zostanie również podstawowe pytanie dotyczące historiografii Oświecenia, a mianowicie pytanie o rolę i wpływ ideologii Oświecenia na kierunek procesów modernizacyjnych w XIX-wiecznej i XX-wiecznej Europie, a w szczególności na kierunek polskiej i żydowskiej nowoczesności. Jak bardzo jesteśmy dzieci Oświecenia? Projekt pozwoli nie tylko na „demitologizację” niektórych znanych postaci, takich jak Stanisław Staszic i Julian Ursyn Niemcewicz, ale też – co ważniejsze – na zrozumienie tych postaci i ich działań w znacznie większej złożoności, a tym samym w bogactwie historycznej przeszłości. Projekt finansowany jest przez Narodowe Centrum Nauki w ramach konkursu Opus 18 na okres 2020-2023
Mistyka i nowoczesność: ruch Chabad Lubawicz w międzywojniu
Wojciech Tworek
Projekt badawczy poświęcony jest historii kultury ruchu chasydzkiego Chabad-Lubawicz w międzywojennej Polsce (1918–1939). Korzystając z rozmaitych źródeł w języku jidysz, hebrajskim, polskim i rosyjskim, projekt bada wzorce modernizacji Chabadu w międzywojennej Polsce. Projekt skupia się na badaniach koncepcji mistycznych Schneersohna, nowej literatury Chabad, rozwoju instytucji chasydzkich w Polsce oraz zmian zachodzących w rytuałach i praktykach żydowskiej ortodoksji. Ukazując głębokie zaangażowanie chasydyzmu w nowoczesność, projekt podważa potoczne wyobrażenie ortodoksji jako ruchu zachowującego dawny, przednowoczesny styl życia. Wreszcie projekt dowodzi również, że międzywojenne strategie modernizacyjne Chabad przygotowały grunt pod mesjański i misyjny rozwój ruchu po Holokauście, i pod fundamentalizację żydowskiej ortodoksji. Projekt finansowany jest ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach konkursu Sonata-15 na okres 2019-2022.
Ostatnie polskie sztetł? Społeczność żydowska Dzierżoniowa,
świat żydowski, zimna wojna i komunizm (1945-1950)
Kamil Kijek
Niniejszy projekt jest studium społeczności żydowskiej w Dzierżoniowie
w pierwszych pięciu latach po Holocauście. To dolnośląskie miasteczko
wyróżniało się wyjątkowym odsetkiem Żydów wśród swojej ogólnej liczby
mieszkańców. W lipcu 1946 Żydzi stanowili prawie połowę populacji
miasta, do 1950 roku ich odsetek był zawsze większy niż 20%, czyniąc
tą społeczność wyjątkową na mapie Polski i Europy po Zagładzie.
Celem projektu jest dostarczenie nowych wyjaśnień kilku ogólnych
procesów historycznych o zasięgu ogólnopolskim i transnarodowym,
takich jak: budowa i upadek tzw. autonomii żydowskiej w Polsce w
latach 1945-1950, dynamiki relacji między nowymi centrami świata
żydowskiego (USA, Palestyna/Izrael) a dawnym jego centrum- Polską,
przekształcenia w transnarodowej polityce żydowskiej w obliczu Zimnej
Wojny, przemiany żydowskiej struktury społecznej, wysiedlenie ludności
niemieckiej i polonizacja Dolnego Śląska, wreszcie, dynamika i
charakter stosunku Żydów do nowego ładu politycznego w Polsce, poprzez
mikrohistoryczne studium przypadku.
Badania na użytek tego projektu obejmują zarówno nowe spojrzenia na
znane już historykom różnorodne zasoby źródłowe znajdujące się w
Polsce, jak i rzadko lub wcale nie wykorzystywane w tym kontekście
materiały znajdujące się w izraelskich, amerykańskich, brytyjskich
archiwach lub bibliotekach. Wykorzystane w projekcie źródła powstały w
językach: polskim, hebrajskim, jidysz, angielskim, rosyjskim i
niemieckim.
Innym, naukowym celem projektu jest przełamanie marginalizacji
historii Żydów w Polsce po Zagładzie. Z jednej strony ogranicza się
ona najczęściej do problematyki antysemityzmu lub stosunku Żydów do
komunizmu, tym samym cechuje ją dość ograniczona perspektywa wąsko
pojętej historii politycznej. Z drugiej strony, zarówno w polskiej jak
i zagranicznej historiografii, dzieje społeczności żydowskiej w Polsce
po 1945 roku nie są badane z perspektywy najważniejszych problemów
historii Żydów drugiej połowy XX wieku, takich jak rozwój żydowskiego
transnacjonalizmu, profesjonalizacja, metropolityzacja, odejście od
modernistycznych i ideologicznych paradygmatów uprawiania polityki.
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki, konkurs OPUS 16, czas trwania: 2019-2021.
Prenumeranten: listy subskrybentów książek żydowskich
Marcin Wodziński, Elli Fischer, Moshe Schorr
Przez prawie dwa stulecia, od końca XVIII do połowy XX wieku, autorzy i wydawcy książek żydowskich dołączali do nich listy subskrybentów (jid. prenumeranten), których przedpłaty służyły finansowaniu druku każdej publikacji. Listy te liczyły niekiedy dziesiątki stron i zawierały nazwiska tysięcy osób z setek miejsc; w omawianym okresie pojawiły się w ponad 2200 różnych wydań. Każda subskrypcja oznaczała konkretną osobę, mieszkającą w określonym miejscu, kupującą określoną książkę w określonym roku – a zebrane razem tworzą rozległą sieć interakcji kulturowych.
Jak dotąd, jedyną kompleksową próbą usystematyzowania tych danych jest monumentalny Sefer ha-prenumerantn Berla Kagana. Większość tej pracy, opublikowanej w 1975 r., to alfabetyczna lista miejscowości w różnych wersjach pisowni, lista książek z subskrybentami z danego miejsca oraz liczba subskrybentów każdej książki z każdego miejsca. Próba zidentyfikowania przez Kagana każdego miejsca za pomocą łacińskiej pisowni została ujęta w indeksie. Od tego czasu ukazało się kilka tomów uzupełniających, w szczególności autorstwa Shlomo Katsava, jednak dane pozostają wciąż niekompletne: setki książek nie zostało jeszcze zindeksowanych, tysiące miejsc pozostaje niezidentyfikowanych, a istniejące dane są rozproszone w kilku publikacjach i platformach, w formatach, których użyteczność jest ograniczona.
Projekt Prenumeranten ma na celu przekształcenie tego zbioru danych w usystematyzowaną wielofunkcyjną bazę danych, która wykorzysta narzędzia cyfrowe do stworzenia nowej perspektywy badań. Obecnie zbliżamy się do ukończenia wstępnej bazy danych, która zawiera komplet danych z publikacji Kagana oraz indeks geograficzny z hebrajskimi nazwami miejsc wraz ze współrzędnymi. Dzięki zmapowaniu tych danych uzyskaliśmy dokładny obraz setek list subskrybentów. Następny etap to zdygitalizowanie nazwisk setek tysięcy indywidualnych subskrybentów, które będą dostępne dzięki licencji open source i będą wyszukiwane według różnych parametrów. W przyszłości baza zapewni badaczom szereg narzędzi analitycznych i prezentacyjnych, które pozwolą na wielorakie przeszukiwanie i analizowanie całej bazy danych.
Projekt finansowany jest przez Rothschild Foundation Hanadiv Europe w ramach konkursu Archives and Libraries Digital Humanities na okres 2019-2022.
Żeby przejść do strony projektu kliknij tu.