Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego tom V
“Nareszcie! Tym jednym słowem można najkrócej określić znaczenie edycji wspomnień Estery Racheli Kamińskiej. Nieliczni historycy teatru wiedzieli o ich istnieniu, ale dotarcie do nich nie było sprawą prostą (…). Mimo legendarnej sławy <> i powszechnego uznania, nigdy jednak nie ukazały się w formie książkowej” – tak prof. Janusz Degler określił w recenzji wydawniczej sensacyjność publikacji piątego tomu serii Żydzi. Polska. Autobiografia pt. Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego” Estery Racheli Kamińskiej, przetłumaczonego z języka jidysz i opracowanego krytycznie przez Mirosławę Bułat. To pierwsze w naszej serii wspomnienia kobiece, a w sumie do roku 2022 ukaże się 9 tomów zawierających teksty autobiograficzne kobiet żydowskich.
Pamiętniki Kamińskiej, które pierwotnie ukazały się w latach 1926-1927 na łamach warszawskiego dziennika “Der Moment”, a dotyczą okresu 1892-1897, mogą zainteresować szerokie grono czytelników: od teatrologów, kulturoznawców, regionalistów do badaczy historii kobiet, ale przede wszystkim tych, którzy po prostu lubią czytać obfitujące w barwne przygody książki oparte na autentycznych ludzkich losach. Jak zapewnia nas sama tłumaczka: „Książkę Boso przez ciernie i kwiaty czyta się jednym tchem. Niektóre rozdziały przypominają fragmenty powieści awanturniczej”. Wspomnienia Kamińskiej są opowieścią snutą z perspektywy kobiecej o kształtowaniu się profesjonalnego teatru żydowskiego. „Któż nie chciałby zajrzeć za kulisy teatru? Któż nie byłby ciekaw pikantnych sekretów z życia zespołów i aktorów/aktorek teatralnych: miłości, przyjaźni, zawiści, tragedii, śmierci? We wspomnieniach Estery Racheli Kamińskiej (1870–1925), owianej legendą aktorki nazywanej „matką teatru żydowskiego”, codzienność życia robotnicy fabryki „tabacznej” przeplata się z relacjami o nielegalnym przekradaniu się przez granicę rosyjsko-pruską z pomocą przemytników ludzi. Do tego epizody z życia kobiety: zaręczyny, ślub, kolejne ciąże, choroby i zgony dzieci. A wszystko to wplecione w serię niemal nieprzerwanych występów w spartańskich warunkach trup wędrownych przemierzających Imperium Rosyjskie – królestwo łapówek i urzędniczej samowoli. Czegóż nie musiały przeżyć aktorki sceny jidysz w latach 1883–1905? A jednak nie wycofywały się ze sceny – tak silne było magiczne przyciąganie teatru” – pisze Mirosława Bułat. Tom będzie też nie lada gratką dla wielbicieli historii lokalnych, ponieważ na kartach wspomnień wędrujemy z naszą bohaterką po rozmaitych obszarach, odwiedzamy m.in.: Tomaszów Mazowiecki, Będzin, Dąbrowę Górniczą, Płock, Przasnysz, Radom, Łomżę, Suwałki i wiele innych miejscowości.
Należy też podkreślić wielką wartość obszernego wstępu do tomu, w którym Mirosława Bułat kompetentnie tworzy szerokie tło historyczne i biograficzne oraz warunki polityczne, społeczne, kulturowe i środowiskowe działalności pierwszych żydowskich trup teatralnych.
W październiku br. ukazał się szósty tom serii wydawniczej Żydzi. Polska. Autobiografia. Tym razem jest to Awiezer. Wyznania maskila Mordechaja Arona Gincburga (1795–1846), żydowskiego pisarza, tłumacza i pedagoga, które zostało przełożone i opracowane przez Annę Piątek. Jest to jedna z pierwszych nowoczesnych autobiografii w literaturze hebrajskiej, powstała pod wpływem dwóch wielkich tradycji: wyrosłej z instytucji etycznego testamentu tradycji żydowskiej oraz oświeceniowej tradycji europejskiej, której źródeł upatrywać należy w Wyznaniach Jana Jakuba Rousseau. Autor rozpoczął pracę nad Awiezerem prawdopodobnie już w 1828 roku, jednak książka ukazała się drukiem dopiero siedemnaście lat po jego śmierci.
W tekście Gincburg opisał swoje dzieciństwo i wczesną młodość na tle tradycyjnej społeczności żydowskiej Europy Wschodniej oraz proces swojej formacji jako maskila. Poddał krytyce przestarzałe, jego zdaniem, instytucje żydowskiego życia społecznego i na przykładzie własnej historii ukazał ich nieadekwatność i szkodliwość. Pisarz wykazał niedostatki ówczesnego systemu edukacji żydowskiej oraz katastrofalne, w jego opinii, skutki przedwczesnego ożenku i swatów rozumianych jako transakcja pomiędzy rodzinami. Końcową część pracy poświęcił Gincburg opisowi swojego kryzysu wiary z jednej strony, a z drugiej – niezdolności wspólnoty do udzielenia odpowiedzi na duchowe i intelektualne potrzeby dorastającego pokolenia.
Czytana dziś autobiografia Gincburga jest cennym źródłem informacji o Żydach Europy Wschodniej początku XIX wieku, ich metodach pedagogicznych, kojarzeniu małżeństw czy o dynamice relacji rodzinnych i małżeńskich. Tekst umożliwia odtworzenie intelektualnych ram epoki, dominujących tendencji filozoficznych i kluczowych pozycji literackich. Czytelnik ma okazję prześledzić, w jaki sposób europejskie idee oświeceniowe przenikały do tradycyjnego świata żydowskiego i zmieniały jego oblicze.
